Kluwenhouders voor aan de arm of rokband – praktisch of alleen voor sier en pronk?

In vroeger tijden hadden dames van gegoede afkomst personeel om hun huishouden te voeren. Zelf konden ze veel tijd besteden aan een hobby of aan het koketteren met hun luxe gebruiksvoorwerpen. Bij de wekelijkse theekransjes werd er door de dames gebreid en gehaakt. Ze maakten siervoorwerpen zoals kleedjes, overtrekken voor theemutsen, enzovoort. Het was niet deze bezigheid die hierbij belangrijk was, maar vooral het pronken met hun zilveren of gouden naaigerei. In dit blog gaan we dieper in op zilveren kluwenhouders die de dames hierbij gebruikt zullen hebben.

Kluwenhouders zijn gemaakt in verschillende uitvoeringen. Eén type is de zilveren armband kluwenhouder. De armband bestaat uit twee scharnierende halfronde delen. Hieraan zit een haak om het kluwentje aan te hangen. Er zijn er heel veel van gemaakt, met vele verschillende versieringen. De filigraan versiering op de linker foto bestaat uit sierlijke lijnen en mooi opgevulde rondjes. Beide zilveren kluwenhouders hebben een ‘zwijnskopje’ als herkeur. Dit keur is gebruikt tussen 1831 en 1893 voor zowel buitenlands als inlands zilver. Hieruit valt dus niet op te maken waar de armbanden gemaakt zijn en wanneer precies.

Op de rechter foto is een armband te zien, versierd met alleen draaiingen in het gladde zilver. Aan de bovenkant zit een ovalen plaatje voor de initialen van de eigenaresse. Deze hele eenvoudige, maar mooie armband is gemaakt door zilversmid Hendrik Ilken uit Delft tussen 1815 en 1825. Een Delftse zilversmid voor naaigerei kom je zelden tegen. Het is fijn dat de zilveren kluwenarmband nu gedateerd kan worden.

De tweede armband op deze foto heeft verschillende versieringen. Het ene halfronde deel is gemaakt in het, in de mode zijnde, filigrain. Het tweede halfronde deel is versierd met druiventrossen en bladranken. De druif staat symbool voor vreugde en vruchtbaarheid. Op het rechthoekige plaatje staat de tekst ‘E.J. oud 6 jaar’. Hoewel de armband van ‘volwassen grootte’ is, is hij wellicht cadeau gegeven aan een heel jong meisje. Helaas staat in deze kluwenarmband géén enkel keur.

strakke armbanden                                                                                                                   kunststof armbanden

Naast de scharnierende armbanden zijn er ook kluwenarmbanden die uit één geheel bestaan. Deze sierlijke armbanden zijn ongeveer 1,5 cm breed. Het haakje voor het kluwentje zit hier met een lus om de armband. Meestal zijn deze stijve zilveren armbanden versierd met repeterende kleine motieven. De bovenste exemplaar op de linker foto is gemerkt met het zwaardje van 1814-1906, een jaarletter voor 1846 en het minervahoofd met de A van Amsterdam; helaas staat er geen meesterteken in.

De middelste met de palmettenversiering is ook in dezelfde periode gemaakt met helaas een onleesbaar meesterteken. Op de binnenzijde staat een gegraveerde tekst: “ne nous oubliez pas” (vergeet ons niet). Mogelijk is dit een – nuttig – cadeautje geweest voor een gouvernante die afscheid nam. In de hogere kringen was toen Frans de voertaal.

Een leuke anekdote is, is dat deze armband is gekocht op een veiling waar hij omschreven werd als “honden halsband”. Hoe de arme hond ‘m dan moest gebruiken stond er niet bij. De onderste zilveren kluwenarmband is gemaakt door Martinus van Leeuwen uit Amsterdam tussen 1830 en 1866, een bekend naaigerei maker. Alle drie de kluwenhouders zijn pareltjes van edelsmeedkunst.

En dan kluwenhouders van een heel ander kaliber : de armbanden op de rechter foto zijn gemaakt van kunststof. Deze dateren natuurlijk van een eeuw later. De blauwe uitvoering is een reclame met als tekst: “Nevada wol, een klasse apart”. Waarschijnlijk kreeg men dit cadeau bij aankoop van garen. Zo zie je dat een praktisch gebruiksvoorwerp in gebruik blijft, maar mooi en kunstzinnig is anders.

Twee deftige kluwenhouders.

Van weer een ander type zijn bolvormige kluwenhouders. Deze bestaan uit twee halfronde schalen met een scharnier er tussen. Het kluwentje gaat helemaal in de bol en de werkdraad komt er onder of boven uit. De armband wordt vervolgens om de pols geschoven. Het linker exemplaar op de foto heeft twee randen van filigrain en verder gladde schuine banden. Deze kluwenhouder is voorzien van Franse keuren. De rechter is helemaal voorzien van filigrain versieringen en heeft vier kettinkjes die naar de armband met dezelfde versiering lopen.

In het boek Klein Zilver van de heer Wttewaall wordt vermeld dat deze kluwenhouders gemaakt zijn tussen 1835 en 1860. Het exemplaar op de foto moet eerder gemaakt zijn, want er staat een belasting herkeur in dat gebruikt is tussen 1814 en 1831. Wanneer zilver niet gemerkt is, is het moeilijk de juiste periode te schatten. Dan is het prettig een gemerkt exemplaar tegen te komen zodat we de ideeën kunnen bijstellen.

Kluwenhouders voor aan de rok.

Tot slot nog een paar voorbeelden van kluwenhouders, die gemaakt zijn om het garen aan de rokband te dragen. De haken en de beugels waar de benen kluwenhouder in hangen zijn gemaakt van zilver. De linker kluwenhouder is vervaardigd in Dordrecht in 1747 door Cornelis Dermoey (de Moey). Hij heeft gewerkt tussen 1737 en 1753. Toen hij deze kluwenhouder maakte had hij dus al 10 jaar ervaring.

Het middelste exemplaar is gemaakt in Amsterdam in 1736; dit exemplaar heeft ook nog twee latere herkeuren op de haak. Helaas is het meesterteken niet te ontcijferen, het lijkt wel een vogel maar dat teken komt niet voor bij de Amsterdamse zilversmeden. De haak is van een mooie zware kwaliteit en volledig glad. De andere delen zijn wel versierd met verdikkingen in het zilver.

De rechter kluwenhouder is gemaakt in Enkhuizen, wat te zien is aan het stadkeur – 3 haringen in een gekroond schild. Het zilver is gemerkt met de jaarletter N, welke staat voor 1749. Het meesterteken is niet duidelijk afgeslagen, maar het lijkt een zwaan. Als dat zo is, dan is hij gemaakt door Hendrik Tiedeman die gewerkt heeft tussen 1745 en 1793. Deze periode klopt met de jaarletter van 1749. Hier is het dunne schildje op de haak versierd met een mand gevuld met bloemen. Wat betreft de kwaliteit staat de Amsterdammer bovenaan maar die uit Enkhuizen is zeer bijzonder omdat er weinig oud zilver uit die plaats bewaard is gebleven.

Foto eigendom van Zuiderzeemuseum Enkhuizen

Tot slot een bijzondere kluwenhouder uit Enkhuizen met een geweldig verhaal. Tot 1933 lag Enkhuizen aan de Zuiderzee waar eb en vloed goed merkbaar was. We kunnen het ons nu niet meer voorstellen maar tot in de 19e eeuw kenden wij zeer strenge winters. Sommige winters waren zo koud dat de Zuiderzee – ondanks de beweging van het tij – helemaal bevroor.

Wanneer het ijs sterk genoeg was kon men per schaats of arrenslee de oversteek maken tussen Stavoren in Friesland en Enkhuizen in Noord-Holland. Het schijnt dat veel Friezen de oversteek maakten en dan als herinnering en bewijs een zilverstuk met inscriptie kochten in Enkhuizen, zoals bijvoorbeeld snuifdozen of lepels. Veelal waren deze voorwerpen gegraveerd met een winters tafereel en de datum van de tocht.

In het Westfries Museum in Hoorn is in 1957 een tentoonstelling geweest over zilver uit het Noorderkwartier. In deze tentoonstelling waren meerdere lepels uit de strenge winters van 1709 en 1740 opgenomen. Terug naar de kluwenhouder in het museum van Enkhuizen. Het tijdschrift Antiek heeft in 1979 een artikel gewijd aan deze kluwenhouder.

De kluwenhouder in kwestie ze is gemaakt in Enkhuizen in 1763 met een moeilijk leesbaar meesterteken. Net als bij de vorige kluwenhouder uit Enkhuizen lijkt het hier een zwaantje te zijn. Dan is deze ook gemaakt door Hendrik Jan Tiedeman in de strenge winter van 1763. Aan de binnenkant van de haak staat een bijzondere inscriptie: “Den 22. Jan met Schaatsen van Enkhuizen gehaalt door Professor Wigeri.” Wigeri was professor aan de toenmalige Hogeschool in Franeker. Hij was getrouwd met Hiltje Binckes en deze kluwenhouder zal voor haar bestemd zijn geweest gezien de versiering in de beugel met een hartje.

Tussen de kluwenhouders gemaakt in 1749 en 1763 ligt een lange tijd, maar het is wel de werkperiode van deze zilversmid. Het is mooi om te zien dat een inscriptie op een oud zilveren voorwerp ons terugbrengt naar de koude winters van lang vervlogen tijden.

Lees ook van de verzamelaar:

Bekijk ook de collectie van Zilver.nl: