De ellemaat

Wat is een ellemaat?

Een ellemaat is een meetinstrument; het is de voorloper van bijvoorbeeld een meetlint. Daarnaast is het ook een eenheid van lengte, de “el”. In 1820 is officieel het metrieke stelsel (met centimeters en meters) ingevoerd om overal dezelfde maatvoering te krijgen – wel zo praktisch in de handel.

Tot die tijd werden er menselijke maten gebruikt zoals de voet, de duim en de el. Deze maten waren onderling echter zeer verschillend. Zo was de ellemaat tussen de 68 en 70 cm lang, al naar gelang in welke stad gemeten werd: de Delftse el was 68,2 cm, de Amsterdamse el was 68,8 cm, de Haagse el was de langste van het stel met 69,4 cm.

Hoe werd de ellemaat gebruikt?

Het gebruik van de ellemaat als meetstok is anders dan wij gewend zijn met bijvoorbeeld een lineaal. Hoe gemeten werd met een ellemaat is mooi te zien op het bovenstaande schilderij van Johannes Jelgershuis waar een vrouw stof afmeet met de ellemaat.

Ze heeft haar éne hand bij het beginstreepje onder het handvat . Met haar andere hand reikt ze naar het eind van de ellemaat met ook de stof in haar hand. De maatvoering op de ellemaat volgend, kan ze dan ongeveer 69 cm afmeten.

Verschillende materialen en lengtes.

Naast de “hele” ellematen van dus zo’n 69 cm, waren er ook kortere meetstokken. Dit waren de “halve el” en “kwart el” varianten. Deze laatste, het “kwart ellemaatje”, noemde men ook wel “kantmaatjes”. Deze kantmaatjes hebben een meetlengte van ongeveer 17.5 cm.

Kant is teer en rekt snel wat uit model. Daarom kan kant niet met een grote ellemaat gemeten worden. Deze kantmaatjes zijn meestal gemaakt van mooie houtsoorten en afgewerkt met parelmoer of ivoor. Zelden kom je een zilveren exemplaar tegen, maar op de foto ligt er één tussen de houten exemplaren.

Maatverdeling

Iedere ellemaat heeft een mooi bewerkte handgreep i Onder deze handgreep zit een blokje van ander materiaal of een kruisje. Dit is de markering van het beginpunt om te gaan meten.

Verder staat er een maatverdeling op de ellemaat. Halverwege het meetgedeelte – dus op ruim 8 cm – staat een “de platte V”. Ook staat er vaak tussen dit punt en het einde een plat streepje. Dit is ook weer de helft, dus ongeveer 4 cm. Met deze aanwijzingen kon je dus min of meer nauwkeurig tere stoffen of kant afmeten.

Deze verdeelstrepen zijn bij de houten kantmaatjes meestal gemaakt van een contrasterend materiaal zoals parelmoer of ivoor, evenals het eindstukje.

Een zilveren ellemaatje.

Een zeer bijzonder kantmaatje is een zilveren exemplaar. Hier is de maatverdeling aangegeven met een kruisje als beginpunt onder het handvat en ook weer “de platte V” halverwege, plus het horizontale streepje middenin. Bij zilveren kantmaatjes wordt géén ander materiaal gebruikt om de maatverdeling aan te geven, maar wordt wat zilver weggezaagd. De kwart-ellemaat op de foto heeft een oogje aan het handvat. Dit kan er op duiden dat hij ooit aan een chatelaine heeft gehangen.

Het zilver is alleen gemerkt met een “B” die staat voor het meesterteken van zilversmid Berend Jans Bennema uit Winschoten. Zo kunnen we bepalen dat het kantmaatje is gemaakt tussen 1815 en 1818.

De zilversmid heeft zijn meesterteken 2 keer afgeslagen; dat betekende in die tijd dat het eerste gehalte zilver was. Bovendien heeft het kantmaatje een goudkleurig glans . Dit betekent dat het verguld zilver is. Van deze Groningse zilversmid Bennema is bekend dat hij naast zilversmid ook vergulder was, en dat zien we hier terug.

Al met al een uitzonderlijk en bijzonder kantmaatje!

Lees ook:

Meten is weten, zilveren centimeterhouders en meer

De naaidoos, over antiek zilver naaigerei en meer

Bekijk ook:

De collectie antiek naaigerei van Zilver.nl

Wilt u meer weten over zilvermerken, lees dan verder in de zilverkeuren database