Home
/
Over zilver
/
Breien, een geschiedenis van eeuwen

Breien, een geschiedenis van eeuwen

Door Een verzamelaar•geschreven op 9 juli 2021• 4 reacties

Inhoudsopgave

1. Breien is weer helemaal hip
2. Breiboeken en leuke gadgets
3. Breigereedschap
4. Zilveren breipenhouder
5. Verschillende soorten breipenhouders
6. Breipenhouders van diverse materialen
7. Zilveren breipendoppen
8. Grote variatie aan modellen
8.1. Breipendoppen van diverse materialen
9. Breipendoppen in sleutelvorm
10. Breischedes
11. Subtiele versiering van vaak onbekende meesters
12. Nieuwe modellen breipenschedes
12.1. Bijzondere materialen
12.2. Kunstige versiering
13. Kluwenbakjes

[foto 1 Het bezoek van de Engel door Meester Bertram 1340-1414]

Breien is weer helemaal hip

Je kan het bijna niet gemist hebben : breien is weer helemaal terug. Een hobby die helemaal hip is – maar toch al eeuwen oud. Breien is eeuwenlang gezien als een “deugdzame en nuttige tijdsbesteding”. Daarom werd er veel gebreid en werd het ook vaak afgebeeld op schilderijen.

Ouderen onder ons kennen allemaal nog de platen van Jetses, zoals deze. Na school moesten de meisjes vaak eerst een paar pennen breien voor er gespeeld mocht worden.Op de andere foto zijn de Begijntjes van het Begijnhof in Breda te zien met o.a. breien en intussen worden ze waarschijnlijk voorgelezen uit de Bijbel.

Breiboeken en leuke gadgets

Er zijn in de eerste helft van de 19de eeuw een aantal boeken verschenen waar het fijnere handwerk in beschreven stond. Alleen de gegoede burgerij kon zich deze boeken veroorloven. In de “Aglaja”,een jaarlijks terugkerend handwerkboek uitgegeven door de firma Kruseman in Haarlem, werden verschillende handwerktechnieken besproken. Ook werden patronen bijgevoegd zodat je meteen aan de slag kon. Als bijzonderheid was er soms ook een hand-ingekleurd patroon bij. In Amsterdam werd in 1844 het boek "Eutropia,handboek voor het Schoone Geslacht" gepubliceerd – een ware brei-bijbel. Als prachtig ondertitel heeft het “Een aantal van de aangenaamste en nuttigste handwerken op eene beknopte doch bevattelijke wijze voorgesteld”. Het boek is opgedragen aan Hare Majesteit de Koningin der Nederlanden, Groot-Vorstin van Rusland,enz,enz. Dit was Anna Pavlovna Romanova, de vrouw van Koning Willem II. Het boek gaat hoofdzakelijk over breien - meer dan 300 bladzijden lang. De diverse brei-steken hebben de meest bijzondere namen zoals: doorbroken pruimentour, kreeftentoer, spinnewebtoer, enz. Slechts een klein deel van het boek besteedt aandacht aan andere technieken: "over het haken", "onderrigt in het stoppen" en "over het naaijen".

Breinaalden Zilver.nl Antieke zilveren breipenhouders en breipendoppen

Breigereedschap

Het gereedschap nodig bij breien is relatief eenvoudig. Tot in de 20ste eeuw waren er alleen korte breinaalden zonder eindknop. Deze naalden zijn gemaakt van bijvoorbeeld been, onedel metaal – maar ook van zilver. De zilveren naaldjes op de foto hebben het dolfijntje als belastingkeur, zoals in gebruik van 1859 tot 1893. In de beschrijving van breipatronen werd - en wordt nog steeds - de dikte van de naalden aangegeven. Om de ongemerkte naalden op te meten had men apparaatjes : de zogenaamde diktemeters. Echter, helaas waren deze niet allemaal gelijk. Ze zijn door verschillende wolfabrikanten uitgebracht maar onderling verschillen ze van maat. Eén overeenkomst tussen de Engelse en Duitse diktemeters is er wel: no. 1 is de dikste naald en hoe hoger het nummer hoe dunner ze worden. De diktemeters hadden vele verschijningsvormen. De bel en de bijenkorf zijn beide Engels van onedel metaal. De smalle lineaalachtige is Duits en van zilver. In Nederland is de meting precies andersom; no.1 is dun en hoe hoger het nummer hoe dikker de naald.Dit is te zien op de kartonnen uitvoering van PAKO. Je kan ‘m ook gebruiken om de toeren te tellen door iedere keer aan het wieltje aan de buitenkant te draaien als 1 pen gebreid is. In de loop der tijd werden de naalden langer en van meerdere materialen gemaakt zoals hout en kunststof. Een nieuwtje was dat er aan één van de uiteinden een knop kwam zodat de steken niet van de naald konden glijden tijdens het breien. Soms staat er op de knop van de naald de dikte, een bijzonder praktische toevoeging. Wanneer deze nieuwe breinaalden in de mode komen is het afgelopen met de vele mooie hulpmiddelen bij het breien die in het volgende deel aan de orde komen.

Zilveren breipenhouder

Antieke zilveren breipenschedes en breipenhouders antiek naaigerei

Wanneer je een breiwerk maakt, zal je het regelmatig moeten wegleggen. Als je stopt, dan moet je dat zodanig doen dat de steken niet van de pen afglijden. Hiervoor zijn onder andere zilveren breipenhouders. Een breipenhouder is meestal een platte of ronde koker van ongeveer 25 cm lang en 1 cm breed. Aan beide uiteinden zit een dop. Vaak is de éne dop één geheel met de koker – en zit dus vast - -en de andere kan er afgeschroefd of geschoven worden. De koker zelf heeft aan één zijde van de lange kant een spleet. Als je nou je breiwerk wilde wegleggen, dan legde je de breinaalden in de spleet en schoof ze door tot in de vaste dop. Daarna kon je de losse dop erop schroeven of schuiven. De steken kunnen zo niet van de naalden glijden en het breiwerk blijft ook netjes hangen.

Verschillende soorten breipenhouders

Naast dit “één losse dop-systeem” zijn er ook andere ontwerpen. Een voorbeeld daarvan is de houder die is gemaakt is door zilversmid Barend Lageman uit Amsterdam die werkte tussen 1817 en 1848. Deze zilveren breipenhouder heeft 2 vaste doppen met daar tussenin 2 over elkaar heen schuivende staafjes. Als je de staafjes zo schuift dat ze langer worden, dan kan je de naalden in één dop leggen en de tweede dop aanschuiven tot de naalden klem liggen. De 2de breipenhouder op de foto is een ronde koker met één vaste dop, maar de tweede dop - met een spleet in het midden - is ook vast maar draaibaar om zijn as. Deze breipenhouder is ongekeurd maar gedateerd 1810-1820 vanwege de versiering. Deze ingenieuze vinding – je raakt nooit je dop kwijt - komt erg weinig voor. De 3de breipenhouder is - zoals vele - mooi gegraveerd, en is voorzien van één platte afschuifbare dop. De breipenhouder is, alleen gekeurd met het zwaardje van 1814-1905. De laatste breipenhouder is weer rond en glad. Het zilver is voorzien van een minimale versiering die vaak gezien wordt rond 1800, maar de breipenhouder heeft wel het zwaardje van 1814-1905. Veel zilversmeden hebben dit type kokers gemaakt, bijvoorbeeld voorzien van een ribversiering, of juist helemaal glad of met sierlijke krullen. Je komt ze nog regelmatig tegen.

Breipenhouders van diverse materialen

Breipenhouders komen niet alleen voor in zilver, ze zijn ook gemaakt in veel andere materialen - van goedkoop naar kostbaar. Van hetzelfde bijzondere model zoals bij de zilveren Lageman breipenhouder beschreven, hier een voorbeeld van koperen doppen en over elkaar heen schuivende staafjes; in dit geval zijn deze staafjes rondom met leer bekleed. En zijn veel voorbeelden bekend van breipenhouders gemaakt van één materiaal en afgewerkt of versierd met een ander, vaak qua kleur contrasterend materiaal. Enige voorbeelden hier van zijn:

Ivoor met vergulde bandjes
Ebbenhout met een ivoren afwerking
Een eenvoudige houtsoort met benen doppen
Zwart gelakt hout met ivoren ringetjes en een goudkleurig kantachtig randje
Lichtkleurig gelakt hout met roosjes versierd

Keus genoeg voor iedere portemonnee.

Zilveren breipendoppen

Een andere manier om breiwerk veilig op te bergen zijn de zilveren breipendoppen. Er zijn twee manieren om de breipennen klem in de doppen te krijgen. De eerste is met lint en elastiek : bij de opening van de beide doppen is een gleuf waar men lint in kan vast maken. In het lint is dun rond elastiek verwerkt en dit zorgt ervoor dat - door het uitrekken en weer samentrekken van het elastiek - de breinaalden klem in de doppen komen te zitten. Vroeger werd hier meestal zijdelint voor gebruikt. Dit is een erg teer materiaal; als we dit nu nog tegenkomen is het altijd voor een deel vergaan. De tweede is met een ketting : aan beide breipendoppen is aan de open kant een oogje gesoldeerd. Aan het oog van de ene dop is een jasseron schakelketting vast gesoldeerd, aan de andere dop moet men deze ketting inclusief een dun haakje door het oogje halen. Zijn de breipennen in de doppen dan maakt men het haakje vast in de ketting zodanig dat de naalden klem zitten.

Grote variatie aan modellen

Vele zilversmeden hebben breipendoppen gemaakt in een grote variatie aan modellen. Toch springen er een paar modellen uit : slofjes en laarsjes zijn heel populair. Een bijzonder stel doppen zijn schaatsjes, misschien in opdracht gemaakt want je komt ze zelden tegen. Misschien een prijs bij een schaatswedstrijd in de toen nog strengere winters….? Deze schaatsjes zijn gemaakt door Jacobus van Geelen uit Schoonhoven tussen 1860 en 1872, een maker van meer naaigerei.

Antieke breipendoppen in diverse materialen

Breipendoppen van diverse materialen

Het is niet alles zilver dat er blinkt - want bijvoorbeeld de uiltjes zijn verzilverd. Naast de meetlintjes van "Tartan Ware" hier ook de breipendoppen in de ruit van een Schotse clan. De handschoenen en laarsjes zijn van Guttapercha. Dit is het gom van bepaalde inlandse bomen in Maleisië en Indonesië. Het werd in die landen al in de 18de eeuw gebruikt om voorwerpen waterdicht te maken. Het gom kan tot 60 graden verhit worden, om daarna in mallen gegoten te worden en na afkoeling heeft men bijvoorbeeld breidoppen. Dit materiaal is nu verdrongen door de diverse kunsstof soorten. De houten eikeltjes als symbool van vaderlandsliefde. Ivoren laarzen - met een niet-originele ketting vanwege zijn lengte. Parelmoeren laarsjes met een vergaan zijden lint. Deze zijn van Franse makelij, Frankrijk is de bakermat van mooie parelmoeren voorwerpen. Benen doppen met een nieuw lint evenals het lint bij de hoorntjes. De hoorntjes zullen tegenwoordig waarschijnlijk niet meer mogen maar in de 19de eeuw was het een nouveauté en dus een gewild artikel.

Breipendoppen in sleutelvorm

Tot slot de breipendoppen in de vorm van sleutels. Deze sleutels worden nogal eens beschreven als naaldenkokers maar dat is onjuist. Door de sleutel van elkaar te schuiven kunnen de breipennen er tussen opgeborgen worden en met het kleine haakje aan de ketting op maat gemaakt. Vaak hebben deze sleutels aan de achterkant een haak of speld. Daarmee kunnen ze aan een rok bevestigd worden. Aan het grote haakje aan de ketting kan een klein kluwentje garen gehangen worden. Al deze voorwerpen zijn weer kostbaar en dus voor de gegoede burgerij. Gelukkig is er nog veel bewaard gebleven en dat is positief voor de verzamelaars !

Breischedes

Hoe zien breipenschedes eruit en wat was hun nut? Een breipenschede is een taps toelopend kokertje. Aan de brede kant is dit kokertje met een plaatje afgedekt. In dit plaatje zitten met 1 of meerdere openingen; elk gat is ongeveer 5 cm diep. Oorspronkelijk waren deze schedes bedoeld om schuin achter de rokband te steken. Je kon dan in het gat de rechter breinaald doen. De rechterhand kon dan makkelijker de draad omslaan bij het breien: je hebt namelijk niet meer het gewicht van het breiwerk vast te houden. Dit type breischede is tussen de 16 cm en de 18 cm lang. Zilveren breischedes uit de 18de en begin 19de eeuw hebben soms als enig houvast die rokband. Een andere mogelijkheid is, dat de schedes versierd zijn met 2 of 3 verdikkingen (”ribben”) in het zilver. Bij de bovenste rib kan een oog worden gesoldeerd. Door dit oog kan je een lint of veter rijgen. Dit lint kon je om je middel slaan en er een knoop of strik in leggen. De breischede hangt nu los van de kleding. Dat werkt mogelijk prettiger dan dat hij achter de rokband zit. Op de detailfoto is deze verdikking en het oog goed te zien.

Subtiele versiering van vaak onbekende meesters

Uit deze periode zijn prachtige, soms heel subtiel versierde breischedes bekend. Helaas ontbreekt bij deze breischedes nogal eens het meesterteken. Enkele zilversmeden die wel hun meesterteken afgeslagen hebben zijn Adrianus Kuylenburg, Huybert Kuipers, Jan van Eck en Bastiaan Blommendal. Deze komen toevallig allemaal uit Schoonhoven. Er is wel een Harlinger zilversmid, Yurjes Yskamp, bekend van een grote variatie aan werken o.a.naaigerei. Hij maakte ook dit type breischede. Sommige breischedes zijn niet voorzien van een meesterteken, maar alleen van het stadswapen van Amsterdam. Op de echt oude breischedes van voor 1807 kom je soms de gekroonde O tegen.

Nieuwe modellen breipenschedes

In 1830 à 1840 komen er ook andere bevestigingen voor de breischede. Een bijvoorbeeld hiervan is een clip voor de rokband; zie de 2^e van links op foto 1. Ook doet een soort veiligheidsspeld zijn intrede; zoals helemaal links op foto 1 te zien is. De breischedes worden nu ook wat korter, namelijk tussen de 6 en 11 cm. Er worden ook sterk afwijkende modellen geïntroduceerd met een dubbele functie.Een voorbeeld hiervan zijn de sleutels die beschreven zijn bij de breidoppen uit het vorige artikel. In de baard is een opening. Er wordt gezegd dat deze sleutels aan de rok vastgemaakt konden worden met de speld.. Je kon dan weer de breinaald in de opening steken. Maar je hebt dan alleen de lengte van de baard als steun voor de breinaald - en dat is wel erg kort.

Zilveren breipenhouder en briepenschede in één.

Een tweede afwijkend model zijn sommige breipenhouders. Naast hun normale functie – het veilig wegbergen van een breiwerk – hebben ze een tweede functionaliteit gekregen. In de dop is een opening, in deze opening kan de naald gestoken worden tijdens het breien. Dit geheel zit dan ook weer achter de rokband; het lijkt me een erg onhandig gebruik.

antieke zilveren breipenschedes met vogelveerschachten

Bijzondere materialen

Een andere, voornamelijk Fries type van breischede is van bijzonder materiaal gemaakt : koperdraad en verenschachten. Deze vogelverenschachten werden in verschillende kleuren geverfd. Vervolgens worden ze in de lengterichting van de schede gelegd. Daarna wordt het koperdraad er haaks op doorheen geregen. Het verven van de schachten en de manier van weven van het koperdraad levert een grote variatie op. Meestal is de boven- en onderkant van de breischede afgewerkt met zilveren monturen. Deze zilveren monturen zijn bijna altijd ongemerkt.

Er worden nog meer materialen gebruikt voor breischedes. Schaapherders - die vroeger vaak aan het breien waren tijdens het hoeden - hadden de gewoonte om hun schede zelf te maken. Dit waren breischedes van hout die mooi uitgesneden waren, soms met hun initialen. Of een leren buitenkant die was opgevuld met houtspaanders of lucifers. Het geheel werd afgedekt met een leren plaatje met 1 of meer openingen. Dit moesten stevige exemplaren zijn en tegen weer en wind kunnen. Een ander voorbeeld van een breischede is er een van koper - het is een hergebruikt stangetje uit een Friese stoeltjesklok.

Kunstige versiering

Zilversmeden waren kunstenaars in de versiering, maar degene die deze houten breischede heeft gemaakt ook. Aan het brede uiteinde is een vuist gestoken, compleet met vingers en nagels. Het is prachtig natuurgetrouw gemaakt. Tussen de vingers is de opening om de breinaald in te steken. In de gesneden ivoren breischede is een langwerpige opening. In deze opening zit een los bewegend bolletje, het zogenaamde zieltje. Tijdens het bewerken van het ivoor wordt bij het maken van de langwerpige opening zodanig gewerkt dat er een rond los bolletje overblijft, het zo genoemde zieltje. Ook een prachtig staaltje vakmanschap. De exemplaren van ebbenhout zijn met ivoor of zilver afgewerkt. Het rode exemplaar is gemaakt van geverfd been met zilveren monturen – een mooi voorbeeld dat er altijd gezocht werd naar nieuwe, andere combinaties. Tot slot een vreemde combinatie, namelijk een breischede met als onderste stuk een ellemaat (zie voor uitleg onder meetlinten).

Kluwenbakjes

Wanneer je thuis aan het breien was dan legde je het kluwentje in een daarvoor bestemd bakje. De open bakjes waren in de praktijk niet erg handig: als je wat hard aan je garen trok dan wipte het kluwentje uit het bakje. Meestal waren dit de mooie luxueuze bakjes die meer voor de sier waren dan nuttig. Een stuk praktischer zijn de bakjes met een deksel met een opening erin. Ook deze bakjes zijn in veel verschillende materialen gemaakt : gevlochten riet, papier machée, tartan ware (hout met een versiering van een ruit van een Schotse clan) en metaal. In dit geval een voorbeeld van een metalen met een opdruk van een Amsterdamse firma. Voor meer over kluwenhouders zie het artikel onder het hoofdstuk De Naaidoos, over zilver antiek naaigerei en meer. Lees ook; Meten is weten, zilveren centimeterhouders en meer De naaidoos, over zilver antiek naaigerei en meer Bekijk ook de collectie naaigerei van Zilver.nl