En andere rariteiten van edelsmeedkunst.
Inhoudsopgave
Wie regelmatig de juwelencatalogi van de grote veilinghuizen doorbladert zal zich waarschijnlijk verbazen over de soms wonderlijke ontwerpen die in de loop der tijden ontstonden en zich dan afvragen wat de juweliers en goudsmeden, maar vooral ook de opdrachtgevers heeft bezield bij het bedenken ervan.
Memento mori juwelen
Persoonlijk wilde ik als jonge jongen zo vaak als het maar kon naar Amsterdam om mij onder andere te vergapen aan de collectie zeventiende-eeuwse juwelen in hetRijksmuseum. Maar tussen de hangers, ringen en broches zag ik dan ook telkens weer met een lichte huivering de oorhanger (helaas slechts één) in de vorm van een minuscuul, wit geëmailleerd gouden skelet. Ongelooflijk knap en gedetailleerd uitgevoerd, maar welke vrouw hing nu toch in vredesnaam een minigeraamte in haar oor?
Veel later leerde ik dat deze skeletten en ook schedels behoorden tot de zogenaamde ‘memento mori’ juwelen, die in de zeventiende eeuw een belangrijke rol vervulden. Tot ver in de negentiende eeuw werden ze toegepast, alhoewel dan meestal als dasspelden voor heren. Een enigszins vergelijkbare sfeer wordt opgeroepen door het gevlochten mensenhaar, waarvan vooral in de vorige eeuw horlogekettingen, armbanden, ringen en oorhangers werden vervaardigd. Soms werd overigens ook paardenhaar toegepast. En wie is er ooit op het idee gekomen om het haar van een geliefde overledene te verwerken tot miniatuurtjes in de vorm van grafzerken, urnen en treurwilgen? Ze dienden vanzelfsprekend als rouwsieraden en ze pasten volkomen in de romantische Victoriaanse periode. De Haagse juwelier Burnier was er zelfs min of meer in gespecialiseerd en diverse tijdschriften gaven uitleg hoe men thuis het haar kon prepareren en voorbeelden om het te verwerken.
Eén van de meest lugubere juwelen moet het kralencollier zijn geweest dat de Franse actrice Sarah Bernhardt aan het eind van de vorige eeuw kreeg tijdens één van haar Zuid Amerikaanse tournees. Ze dacht dat het parels waren, maar het bleken op een geheime wijze door een Indianenstam versteende mensenogen te zijn. Hierbij vergeleken vallen de melktandjes, die als herinnering aan de kindertijd door moeders in ringen, armbanden en hangers werden gedragen, in het niet.
Maar tegenover deze tandjes staat het verhaal dat mijn gerespecteerde leermeester, de juwelier Fabery de Jonge in Apeldoorn, mij ooit vertelde over de mevrouw, die met de grote teennagel van haar overleden zoon in een lucifersdoosje binnenkwam, met het verzoek deze in een gouden broche te verwerken.
Broche met een levend ornament
Broches in de vorm van een hele of gehalveerde opgezette kolibrie waren mij reeds lang bekend, maar ongelooflijk was het verhaal dat ik een aantal jaren geleden van twee verschillende kanten te horen kreeg over een broche in de vorm van een levende kever, die door de toenmalige Mexicaanse president tijdens staatsbezoeken als geschenk werd gegeven aan vrouwelijke gasten. Zelfs keizerin Farah Diba schijnt een exemplaar in haar bezit te hebben gehad.
Waarschijnlijk ging het om de toepasselijke juweelkever, een glinsterende zogenaamde schildpadtor (Desmonata variolosa), waarvan de toch al fraai gekleurde dekschilden door een goudsmid waren bezet met briljantjes, parels en kleursteentjes. De kever was door middel van een gouden kettinkje verbonden met een speld, zodat het diertje zich al glinsterend en uiterst traag – een kenmerk van deze keversoort – over het decolleté van de draagster voortbewoog. Tijdens bijvoorbeeld een diner moet een dergelijk juweel met recht een ‘conservation piece’ zijn geweest. Als de kever niet ‘in functie’ was, leefde hij volgens het verhaal in een bijgeleverd gouden kooitje van zoethout en als hij de geest had gegeven konden de steentjes eventueel voor een ander juweel worden gebruikt.
Het bed van de maharadja
Het toppunt van deze beknopte opsomming van wonderlijke ontwerpen is weliswaar geen draagjuweel, maar wel letterlijk een juweel van een bed. Het werd omstreeks de eeuwwisseling vervaardigd door de Parijse zilverfirma Christoffle in de rue Royale in opdracht van een anoniem gebleven Indiase maharadja. Helaas is de huidige verblijf plaats onbekend, maar in de archieven van Christoffle dook enige tijd geleden een oude afbeelding met beschrijving op.
Het bed was uitgevoerd in massief goud en zilver in Indiase stijl en bezet met een vermogen aan diamanten, parels, smaragden en robijnen, die overigens door de maharadja zelf werden geleverd. Op de vier hoeken stonden vier levens grote naakte vrouwenfiguren, volkomen natuurgetrouw in een vleeskleur geëmailleerd en voorzien van mensenharen pruiken en realistische gezichtsuitdrukkingen. In hun handen hielden zij witte struis- en reigerveren.
Het bed vervaardigd door Christofle, foto Wikimedia
Wanneer nu de maharadja op zijn bed plaatsnam, klonk uit de onderbouw dromerige muziek, terwijl door middel van een ingewikkeld mechanisme de ogen van de dames gingen bewegen, maar tevens hun handen, zodat de veren het hoofd, de borst en de benen van de maharadja op een ongetwijfeld aangename wijze beroerden. Het bed was vanzelfsprekend zeer kostbaar en kan worden beschouwd als één van de absolute hoogte punten in het Christofle-oeuvre. Niet alleen het muziek- en bewegingsmechanisme, maar vooral ook het emailleren van de levensgrote figuren waren omstreeks de eeuwwisseling uitgesproken technische hoogstandjes. Dit opzienbarende en spraakmakende bed is nooit gepubliceerd, maar is in de toekomst zeker een uitgebreidere beschouwing waard.
Martijn Akkerman
Lees ook van Martijn Akkerman:
Alles voor de koninklijke clientèle
Bekijk ook de collectie van Zilver.nl: