Het hemellichaam in briljanten
Inhoudsopgave
Het meest populaire motief voor negentiende-eeuwse juwelen was zonder twijfel de ster. Van goedkoop tot kostbaar en in vrijwel alle sieraadvormen werden sterren decennia lang in enorme hoeveelheden toegepast. Op 7 december 1898 een dag na de inhuldiging van koningin Wilhelmina, schreef het Algemeen Handelsblad: “Ik heb zien schrijden mijn Koningin, hoog en blank haar wijding tegemoet. De mantel van hermelijn stroomde breed van Hare schouders, volgend de golvingen van haar lenig gaan. Vier adjudanten droegen de sleep die zwaar was van kostbare stof. Haar hoofd was als een lelie in zonneschijn, schitterend droeg ze een vijfmaal gesterden diadeem van edelstenen in het glanzend haar… “
Een fraaie beschrijving, maar de laatste zin was volstrekt onjuist. Want zoals ik al eerder reeds meedeelde droeg de koningin tijdens haar inhuldiging een diadeem in neo-Louis XVI stijl, die speciaal voor die gelegenheid was vervaardigd van de zogenaamde Huisdiamanten. De fout is echter verklaarbaar. De inhuldiging werd weliswaar vastgelegd op de gevoelige plaat, maar het ontwikkelen en verzenden nam veel tijd in beslag. De recensent maakte voor zijn verslaggeving dan ook blijkbaar gebruik van de foto’s die reeds in februari 1897 van de jonge koningin waren genomen en die kort vòòr de inhuldiging werden verspreid. En hierop draagt zij inderdaad het bovenstuk van een diadeem met vijf sterren, die in 1879 door Van Kempen te Voorschoten was vervaardigd als onderdeel van een parure voor koningin Emma. Op dat moment was het stermotief overigens al ruim veertig jaar in de mode en zou dat blijven tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.
De komeetkoorts
De directe aanleiding voor het verwerken van sterren in juwelen was de verschijning van kometen. Gedurende de tijd dat kometen voornamelijk als onheilsbrengers werden beschouwd zag men hier vanzelfsprekend weinig reden toe. Eeuwenlang dacht men dat een komeet oorlogen en andere rampen veroorzaakte. En ons woord desastreus is zelfs afgeleid van’dis-astro’, dat ‘kwade ster’ betekent. Maar hoewel bij latere verschijningen de ‘komeetkoorts’ ook nog regelmatig zou toeslaan, verdween de angst grotendeels met het vorderen van de wetenschap en begon men het opvallende hemelverschijnsel met andere ogen te bekijken.
Zo werd bijvoorbeeld in 1811 een enorme komeet waargenomen met een staart die uitgroeide tot ongeveer 160 miljoen kilometer. Hij bleef anderhalf jaar zichtbaar, was vele weken zeer helder en maakte diepe indruk. Een zeer goede port die toevallig dat jaar in Portugal ontstond werd ruim een halve eeuw lang zelfs aangeprezen en verkocht als ‘komeetwijn’!
Maar vooral de tweede voorspelde verschijning in 1835 van de komeet van Halley, die eens in de ongeveer zesenzeventig jaar zichtbaar is en werd ontdekt door de Engelse sterrenkundige en natuurfilosoof Edmund Halley (1656-1742) was van grote invloed op de Europese goudsmeden en juweliers. Bovendien verschenen vier andere grote kometen respectievelijk in 1843, 1858, 1861
en 1882.
Sterjuwelen
De vroegste sterjuwelen waren eenvoudig van vorm, meestal met vijf of zes punten en bezet met roos- of briljant geslepen diamanten en soms met een parel of kleursteen in het centrum. Koningin Sophie (1818-1877), eerste echtgenote van koning Willem III, draagt op een portret door de hofschilder Franz X. Winterhalter van omstreeks 1850 een diadeem met vijf zichtbare – en volgens haar inventaris zelfs zeven – van dergelijke sterren.
In de loop van de negentiende eeuw werd de stervorm gecompliceerder met uiteindelijk soms wel zestien punten, waartussen dikwijls ook nog diamanten werden bevestigd. Goedkopere uitvoeringen, meestal wel in geelgoud, waren onder andere bezet met halve pareltjes, opaaltjes of granaatjes.
De vele bewaard gebleven sterjuwelen hebben vrijwel altijd een hanger- of brochefunctie, waarbij het ophangoog dan meestal inklapbaar is en de brochering afschroefbaar. Een bewijs dat ze ooit op een diadeem geplaatst konden worden.
Diamanten sterren van Koningin Emma
Van een sterdiadeem, die in 1890 werd vervaardigd voor koningin Emma worden de sterren nog gedragen als oorknoppen en broches door prinses Juliana en prinses Beatrix en als diadeem door koningin Maxima. Ook de sterren van koningin Sophie waren demontabel. En de sterren op het beroemde Winterhalter-portret van keizerin Sissi van Oostenrijk, die in 1898 in Genève werd vermoord, waren gemonteerd op haarspelden. Bovendien werden ze soms bevestigd door middel van een klein veertje, de zogenaamde ‘monture en tremblant’, terwijl ze later zelfs in beweging werden gehouden door een in de kleding verborgen batterij. In beide gevallen werd bij avondfeesten met de toen gebruikelijke kaarsverlichting letterlijk het effect van sterrengeflonker bereikt. Niet voor niets nam Dame Kiri Te Kanawa in 1993 de haardracht met de sterren over van keizerin Elisabeth voor haar rol als Rosalinde in ‘Die Fledermaus’ van Johann Strauss.
De Halley-komeet
Uiteindelijk zou de ‘komeetkoorts’ ondanks de gevorderde wetenschap omtrent kometen – nog één keer genadeloos toeslaan tijdens de derde voorspelde verschijning van de Halley-komeet in 1910. Vooral in Amerika, waar men berekend had dat de aarde door de staart zou bewegen, ontstond veel angst. Ramen werden afgeplakt tegen giftige gassen die de staart zou bevatten en gewetenloze handelaren verdienden grof geld aan ‘komeetpillen’ die werden aangeprezen als tegengif. Vele mensen wilden de komeet echter voor zijn en pleegde zelfmoord en in Oklahoma kon men nog net op tijd voorkomen dat een maagd werd geofferd!
Ondanks alles bleven sterjuwelen nog enkele jaren in de mode. Vooral in Engeland, de meeste sterren zijn van Engelse makelij, was de productie enorm, mede dankzij koningin Alexandra die vanaf 1864 als Prinses van Wales regelmatig werd geportretteerd en gefotografeerd met diamanten sterren in het haar en op de kleding, waarop ze volgens de overlevering bijzonder trots schijnt te zijn geweest. Haar invloed op de juwelenmode was groot en haar voorbeeld vond dikwijls veel navolging en hierdoor zijn zoveel schitterende steriuwelen voor het nageslacht bewaard gebleven.
Lees ook van Martijn Akkerman:
Bekijk ook de collectie van Zilver.nl: