‘La Princesse Lointaine’
Inhoudsopgave
De belangrijke collectie art nouveau juwelen die in de vijftiger en begin zestiger jaren van de 20ste eeuw, toen nog nauwelijks interesse bestond voor deze periode, door de Amsterdamse juwelier Karel A. Citroen werd verzameld, bevindt zich sinds 1965 in het Hessisches Landesmuseum te Darmstadt.
Gouden broche met het gezicht van Sarah Bernhardt, meester onbekend, Collectie Hessisches Landesmuseum
Topstuk
Tot de topstukken in deze collectie behoort een broche van bijna zes bij vier centimeter in de vorm van een door lelies omgeven vrouwenportret (Inv. nr. Kg. 63:C100). Het juweel is gegoten in groen en geelgoud, het gezicht is in natuurlijke kleuren geëmailleerd en de op veertjes gemonteerde lelies zijn bedekt met wit opaak email. Het lange golvende haar is aan de onderzijde bezet met een stersaffier, een briljant en een druppelvormige parel. Aan de bovenzijde bevindt zich een gekreukeld gouden lint, dat bedekt is met helder blauw transparant email en het gezicht wordt bekroond door een ster, bezet met een robijn en diamantjes.
Citroen dateerde het juweel indertijd omstreeks 1898 en hoewel het ongesigneerd is schreef hij de uitvoering toe aan de Parijse goudsmid Georges Fouquet (1862-1957), naar een ontwerp van de Tsjechische kunstenaar Alfons Mucha (1860-1939), die in Parijs vooral bekend werd door zijn affiches voor de toneelstukken van Sarah Bernhardt. Deze toeschrijving blijkt bij nader inzien onjuist, maar als iets eenmaal zwart op wit staat gaat het meestal een hardnekkig eigen leven leiden. Vrijwel alle juwelenboeken, waarin de broche werd behandeld namen de toeschrijving zonder meer over. Zelfs Mucha’s zoon Jiri gaf zijn akkoord en het juweel maakte dan ook deel uit van de grote Mucha-tentoonstelling, die in 1980 onder meer plaatsvond in de ‘Mathildenhôhe’ te Darmstadt, waarbij het in de catalogus werd beschreven als weliswaar afwijkend, maar belangrijk onderdeel van het Mucha-Fouquet oeuvre (Cat.nr.210).
Sarah Bernhardt afgebeeld op een affiche van Alphonse Mucha
Fouquet-tentoonstelling
Tijdens de belangrijke Fouquet-tentoonstelling in 1983 in het Parijse Musée des Arts Décoratifs was de broche echter opvallend afwezig en in de begeleidende catalogus werd toen voor het eerst openlijk aan de oorspronkelijke toeschrijving getwijfeld.
De broche stelt Sarah Bernhardt voor als ‘Mélissinde’, de titelrol in het toneelstuk ‘La Princesse Lointaine’, dat door de schrijver Edmond Rostand aan de actrice werd opgedragen en in 1895 in Parijs in première ging. In de derde scène van de twee akte verwisselt Bernhard haar diadeem voor echte lelies, die ze tot het eind van het stuk bleef dragen. De actrice werd geboren in 1844 en was op het moment van de première dus ruim vijftig jaar oud, maar ze behield tot op hoge leeftijd een opmerkelijk jeugdige uitstraling en dat is zelfs zichtbaar aan de omstreeks die tijd vervaardigde broche.
Edmond de Goncourt – zeer bevriend met Sarah – schreef hierover in zijn dagboek:
‘Le 10 octobre 1893…. Je suis à coté de Sarah, et Chez cette femme qui toucherait à la cinquantaine, Ie teint du visage, qui n’a aucun maquillage, pas même de poudre de riz, est un teint de filette, un teint d’un rose tout jeunet, sur une peau d’une finesse, d’une délicatesse, d’une transparence curieuse aux temps… C’est Ie teint d’une seconde jeunesse’.
Sarah Bernhardt als ‘Mélissinde’ in het toneelstuk ‘La Princesse Lointaine’ met de diadeem met lelies die Alphonse Mucha voor haar ontwierp en waarschijnlijk werd gemaakt door Lalique.
Sarah Bernhardt
De samenwerking tussen Mucha en Fouquet die elkaar misschien via Sarah Bernhardt leerden kennen – beperkte zich tot de jaren 1899-1901 en resulteerde in het ontwerp voor het ex- en interieur van de Fouquet winkel in de Rue Royale en een aantal juwelen, waarvan een deel in 1900 werd getoond op de grote Parijse Wereldtentoonstelling. Hiertoe behoorde als eerste de beroemde slangenarmband uit 1899, die door Bernhardt werd gedragen in ‘Medea’ van Catulle Mendès en die in 1986 door Christie’s in Genève werd geveild.
De slangenarmband uit 1899 uit de samenwerking tussen Mucha en Fouquet, Collectie Alphonse Mucha Museum in Sakai City, Japan
Nooit gebruikte Mucha zijn affiches als model voor zijn juwelen, die bovendien zonder uitzondering een duidelijk Slavische invloed vertonen. Dit in tegenstelling tot de broche, die met zijn literaire achtergrond zeker niet door Mucha zelf werd ontworpen, maar wel vrijwel exact werd overgenomen van de poster die hij in opdracht van Bernhardt maakte voor ‘La Princesse Lointaine’ en die in januari 1897 in het Franse tijdschrift ‘La Plume’ voor het eerst werd gepubliceerd.
Het juweel wijkt echter niet alleen af van alle andere Mucha-ontwerpen, maar kan ook in geen enkel opzicht vergeleken worden met de productie van Georges Fouquet. Het is bovendien op zijn minst opmerkelijk dat de broche in de toenmalige Europese kunsttijdschriften nooit werd afgebeeld – maar ook niet gevonden kan worden in het vrij compleet bewaard gebleven Fouquet-archief.
[su_row][su_column size=”1/3″ center=”no” class=“”]
[/su_column] [su_column size=”1/3″ center=”no” class=“”]
[/su_column][/su_row]
Links: collier met hangers in 1900 gemaakt voor Georges Fouquet naar ontwerp van Alphonse Mucha, tentoongesteld op de wereldtentoonstelling te Paris. Rechts een bronzen hanger van ‘La Princesse Lointaine’ ontworpen door Alphonse Mucha in 1900, Collectie Mucha Foundation Praag.
Signatuur ontbreekt
Het ontbreken van een signatuur, meesterteken, ateliernummer en zelfs Frans goudkeur is eveneens zeer ongewoon voor Frankrijk in het algemeen en het Fouquet-oeuvre in het bijzonder. Het enige goudkeur op de broche is een letter G in een gearceerd rechthoekig contour met afgeschuinde hoeken, dat tussen 1-9-1953 en 1-10-1955 in Nederland werd geslagen op ‘voorwerpen in voltooide staat aangeboden’ van 14 karaat goud. Hieruit blijkt dat Karel Citroen de broche in deze periode aankocht en bij de Waarborg aanbood, maar vooral dat hij nooit in Frankrijk kan zijn vervaardigd, omdat daar altijd uitsluitend in 18 karaat goud werd gewerkt.
Nauwkeurig beschouwd blijkt het juweel inderdaad een minder Franse uitstraling te hebben in vergelijking met andere juwelen uit die tijd. De enigszins rommelige compositie van het haar in combinatie met de bladmotieven, het tamelijk felle blauw van het lint, de op veertjes gemonteerde bloemen, maar vooral het als een poppenkop geëmailleerde gezicht doen eerder denken aan Amerika, waar de Franse art nouveau overigens een duidelijke invloed had. Deze conclusie wordt nog versterkt door de wetenschap dat Sarah Bernhardt tussen 1880 en 1906 tijdens een aantal Amerikaanse tournees grote triomfen vierde. Eén van deze tournees vond plaats van januari tot juli 1896. ‘La Princesse Lointaine’ stond toen op het repertoire en de poster van Mucha werd ook in Amerika gebruikt. Misschien was het een Amerikaanse aanbidder die het juweel liet vervaardigen.
Hoewel harde bewijzen nog steeds ontbreken, lijkt het erop dat de broche in Darmstadt nu dan eindelijk zijn identiteit wil prijsgeven. Hierin is hij te vergelijken met de vrouw die ooit model stond voor dit juweel. Sarah Bernhardt heeft persoonlijk, door het verdraaien van feiten en het vertellen van onwaarheden, een sfeer van geheimzinnigheid rond zichzelf opgetrokken. In het begin van de vorige eeuw schreef een toneelrecensent dat ‘La Divine’ Sarah nooit een paraplu nodig had, omdat ze zo mager was dat ze tussen de regendruppels door kon lopen. Maar Alexander Dumas, wiens ‘La Dame aux Camélias’ jarenlang een vaste bron van inkomsten voor hen beiden was, zei eens: ‘Ze kan zo goed liegen, het is zelfs best mogelijk dat ze dik is!’
De begrafenisstoet van Sarah Bernhardt, Parijs in 1923
Zelfs het devies ‘Quand même’, dat de actrice haar hele leven te pas en te onpas gebruikte, is van toepassing op dit juweel. Want ‘ondanks alles’ blijft de broche kunsthistorisch van groot belang, mede als eerbetoon aan één van de grootste actrices die er ooit zijn geweest.
Martijn Akkerman
Lees ook:
Een Nederlandse sieradencollectie – net over de grens
Bekijk ook de sieradencollectie van Zilver.nl: