Het collier-de-chien, een band die strak om de hals gedragen dient te worden, gaat ver terug in de tijd. Maar comfortabel om te dragen was het lang niet altijd. Na een periode waarin het collier nauwelijks gedragen werd, introduceerde Diana de mode opnieuw, en koos daarbij voor parels – dat voelt wel prettig rond de hals. Sindsdien is het collier-de-chien weer regelmatig te zien in koninklijke kringen.
Koningin Mary van Wales met een collier du chien, bron Wikipedia
Carcant om de mouw
Inhoudsopgave
In de hal van kasteel Duivenvoorde in Voorschoten hangt een portret van Maria van Voorst van Doorwerth (1575-1610), die omstreeks 1600 trouwde met Johan van Wassenaer van Duivenvoorde, een belangrijke functionaris aan het stadhouderlijk hof. Het portret ontstond in 1608. Toen Maria twee jaar later overleed, werd er een juweleninventaris opgemaakt, waarin vrijwel alle juwelen staan beschreven die ze op het portret draagt. Het belangrijkste juweel, een collier van gouden schakels bezet met diamanten, robijnen en parels, heeft ze op haar linkermouw bevestigd, omdat ze het vanwege haar molensteenkraag niet om de hals kon dragen. Dit collier heet in de inventaris een ‘carcant’, afgeleid van het Franse carcan, dat letterlijk de knellende halsband van een schandpaal betekent en in overdrachtelijke zin een dwangbuis. Een dergelijk sieraad werd namelijk strak om de hals gedragen en werd dan ook niet altijd als comfortabel ervaren.
Maria van Voorst van Doorwerth (1575-1610) schilderij Evert Crijnsz Van der Maes, Bron Kasteel Duivenvoorde
De oorsprong van dit juweel lag in de renaissance, toen vrouwelijke leden van de Europese adel soms hoge gouden banden met een sluiting en scharnier, en bezet met parels en edelstenen, rond de hals droegen. Juwelen zijn altijd afhankelijk geweest van smaak en kleding. Bepaalde juweelvormen konden na enige tijd uit het modebeeld verdwijnen om na een kortere of langere periode weer terug te keren; het carcant is daar bij uitstek een voorbeeld van.
Zelfde juweel, andere naam
Zo gaf koning-stadhouder Willem III in 1686 de opdracht om aan een Haagse juwelier een betaling te doen van 28.000 gulden, te voldoen in vier termijnen binnen een jaar, voor een carcant, bezet met diamanten, en bestemd voor koningin Mary. Een kleine eeuw later, in 1759, blijkt uit haar inventaris dat prinses Anna, echtgenote van prins Willem IV, in het bezit is van een ‘karkan’, bezet met ‘zeeventien roozen, zittende alle op zilvere foelie’. Dit waren dus enorme roosgeslepen diamanten, waarvan in de inventaris ook de vorm en het geschatte gewicht werd opgegeven. Aan de hand hiervan kunnen we nu bepalen dat deze diamanten, die dus waarschijnlijk al gedragen werden door koningin Mary, in 1897 gebruikt zijn voor het zogenaamde Stuart-diadeem en de bijbehorende strikbroche. Dergelijk opnieuw gebruikte oude diamanten werden in die tijd ook wel ‘verzetstenen’ genoemd.
Veel verschijningsvormen
Gedurende de tweede helft van de 19de eeuw kwam het carcant opnieuw in de mode, maar wel met een nieuwe naam. In Frankrijk sprak men over een tour-de-cou, of een juste-au-cou, maar vaker nog over een collier-de-chien, zoals in Engeland over het algemeen werd gesproken over een dog-collar, verwijzend naar de enigszins vergelijkbare hondenhalsband. Deze benamingen werden internationaal gebruikt, maar niet altijd begrepen. In het kunsttijdschrift Deutsche Kunst und Dekoration werd in 1903 tijdens een juwelententoonstelling een Frans collier-de-chien nog beschreven als ‘Halsschmuckfur einen Hund’.
Frankrijk gaf ook op het gebied van juwelen de toon aan en in 1878 bestelde actrice Sarah Bernhard een juste-au-cou met diamanten, robijnen en email bij juwelier Boucheron, dat tijdens de Wereldtentoonstelling dat jaar werd geëxposeerd. Engeland volgde spoedig en het Engelse modetijd schrift Lady’s Treasury schreef in de winter van 1885: ‘Voor de hals zien we alleen maar dog-collars.’
Koningin Alexandra bij de kroning van haar man Edward VII in 1902.
Dog collar
Dat was voor een deel te danken aan de Prinses van Wales, de latere koningin Alexandra, die ’s avonds zelden werd gesignaleerd zonder dog-collar, waarmee ze, zo werd in Londen gefluisterd, een litteken aan haar hals probeerde te verbergen. Haar schoondochter koningin Mary, zie foto bovenaan, droeg haar dog-collars zelfs tot ver in de twintigste eeuw, misschien uiteindelijk ook wel eens als een ‘cachemisère’. Hoe moeilijk het dragen ervan kon zijn, blijkt onder meer uit de memoires van de Hertogin van Marlborough, die daarin beschreef hoe ze met de diamanten tussenstukken van haar enorm hoge dog-collar regelmatig haar hals open haalde.
Om dit probleem te voorkomen werden dog-collars wel eens op een fluwelen of zijden band bevestigd. De Amsterdamse juwelier Bonebakker verkocht in 1895 een diamanten tour-de-cou , die op een ‘ruban bleu’ was bevestigd, wat ongetwijfeld prettiger zal hebben gedragen. Vergelijkbaar hiermee zijn de zwarte fluwelen bandjes om de hals van onze overgrootmoeders, waarop dan dikwijls een camee, of ander juweel was bevestigd.
Collier-de-chien zwaluwen René Lalique 1900
Dog-collar als geschenk
Het collier-de-chien kende een absolute glorietijd rond 1900, zowel in met kostbare edelstenen bezette uitvoering door juweliers als Cartier en Boucheron, als door beroemde art nouveau goudsmeden ontworpen exemplaren, zoals die van de Parijse kunstenaar René Lalique. Vrijwel alle Europese vorstinnen en prinsessen, plus de hen omringende adellijke dames werden met dog-collars vereeuwigd; tsarina Alexandra van Rusland, de laatste Duitse keizerin, de koninginnen van Spanje en Portugal, om er slechts enkele te noemen. En meestal ging het dan om colliers van diverse parelsnoeren met diamanten tussenstukken. Dat dergelijke juwelen precies op maat moesten worden gemaakt was dikwijls een nachtmerrie voor de betreffende juweliers: iets te wijd en het hele collier sloot niet meer mooi aan.
Het Nederlandse hof lijkt deze mode aan zich voorbij te hebben laten gaan. Noch koningin Emma, noch koningin Wilhelmina is ermee gefotografeerd. Maar ze gaven ze blijkbaar wel cadeau. Freule Henriette van de Poll, hofdame van koningin Emma, kreeg bijvoorbeeld in de jaren 90 van de 19de eeuw als kerstgeschenk van koningin Emma telkens een diamanten ornament, die uiteindelijk samen de tussenstukken van een dog-collar van parels zouden gaan vormen.
Opnieuw in de mode
Het dog-collar is sinds enige decennia weer in de mode in koninklijke kringen. Het was prinses Diana die aan het eind van haar huwelijksdag in 1981, aan het begin van de huwelijksreis, een dergelijk juweel droeg, dat ze overigens geleend had van haar zus Sarah. Ook daarna heeft de prinses regelmatig een dog-collar gedragen en ze vond daar al snel navolging in. Prinses Michael van Kent bijvoorbeeld trad in haar voetsporen, maar ook buiten Engeland kwam het juweel opnieuw in de mode.
Prinses Madeleine van Zweden
Prinses Madeleine van Zweden draagt regelmatig het dog-collar van een betovergrootmoeder, hoewel dat meestal iets te ruim zit. Nederlandse prinsessen lijken een voorkeur te hebben voor wat langere colliers, maar prinses Laurentien verraste tijdens Prinsjesdag 2004 met een dog-collar van parels. Daaraan was de smaragden druppel bevestigd die afkomstig is uit de collectie juwelen die in 1779 door prinses Wilhelmina van Pruisen in haar bruidsschat was meegenomen – nog zo’n indrukwekkend Oranje-erfstuk.
Lees ook van Martijn Akkerman:
Bekijk ook de collectie van Zilver.nl: