Van 14 september 2019 en verlengd tot 1 mei 2020! is in de Hermitage te Amsterdam de tentoonstelling Juwelen! te zien. Eén van de grote schatten van de Hermitage in Rusland is de geweldige juwelencollectie. Honderden daarvan zijn tijdens de tentoonstelling te zien samen met vele portretten, japonnen en kostuums. Martijn Akkerman, juwelenhistoricus, die onze vaste klanten kennen van de geweldige lezingen die hij al jaren tijdens onze Paas- en Kerst open dagen geeft heeft meegewerkt aan deze tentoonstelling. Hij schreef mee aan de catalogus en heeft de audiotour ingesproken – deze ontvangt u gratis bij uw ticket! Om een idee te krijgen van de tentoonstelling neemt Martijn Akkerman u vast mee terug in de tijd van toen!
Juwelen!
Inhoudsopgave
De Franse kunstschilder Horace Vernet woonde van 1841 tot 1846 in Nederland. Hij was in deze tijd onder andere leermeester van Jozef Israëls. In 1843 maakte hij van uit Den Haag een reis van enkele weken naar Sint-Petersburg op uitnodiging van tsaar Nicolaas I, de broer van koningin Anna Paulowna. In hoeverre de vorstin invloed heeft gehad op deze reis is niet bekend. De tsaar wilde graag dat Vernet hem portretteerde en uiteindelijk gebeurde dat met diverse leden van de Russische adel. Omdat de meeste opdrachten in vol ornaat moesten worden uitgevoerd werd Vernet zelfs uitgenodigd om een hofbal mee te maken, zodat hij zijn opdrachtgevers in officiële hof-kleding kon aanschouwen. Op 18 mei van dat jaar, een dag na het feest, schreef hij aan een vriend in Parijs:
“Het bal gisteravond was geweldig. Nooit eerder zag ik gelijktijdig zoveel juwelen dragen, zowel door dames als door heren. Ze waren allen overladen met diamanten. Tijdens het bal en alleen al door de enorme drukte en het gedrang, braken sommige parelsnoeren en vielen andere juwelen stuk op de grond. Waar je ook liep, je trapte op diamanten, robijnen en parels. Je moet het met eigen ogen gezien hebben om het te geloven.”
Dit klinkt enigszins gechargeerd, maar het geeft toch wel goed weer hoe de pracht en praal aan het Russische hof dit tot het meest weelderigste van Europa maakten. In deze sfeer groeide koningin Anna Paulowna op en het verklaart een beetje het negatieve gevoel dat zij moet hebben gehad toen zij arriveerde in het kille, Calvinistische Holland.
Een enorme bruidsschat
De grootvorstin kreeg in 1816 de grootste bruidsschat mee die ooit aan een prinses was gegeven, toen zij in het huwelijk trad met de Prins van Oranje, de latere koning Willem II. De waarde ervan was een miljoen roebel en dat stond op dat moment gelijk aan anderhalf miljoen guldens. Wanneer we de koopkracht daarvan naar nu zouden vertalen, komen we op een bedrag van ruim tien miljoen euro.
Op haar portret in de tentoonstelling JUWELEN ! is nog iets van die grandeur te zien. De koningin draagt drie parelsnoeren van schouder tot schouder. We noemen ze sautoirs naar het Franse woord sauter, dat opspringen betekent. De colliers werden tijdens het lopen letterlijk door het lichaam voort geschopt. Naast de vorstin ligt de kroon die in 1840 werd vervaardigd door de Amsterdamse juwelier Bonebakker en op het hoofd draagt ze een diadeem, die weliswaar later naar Duitsland is vererfd, maar waarvan koningin Wilhelmina in het begin van de vorige eeuw een iets afwijkende kopie heeft laten maken, die tegenwoordig nog door koningin Maxima wordt gedragen.
Een balzaal in de Hermitage
Juwelen die worden gedragen, of het nu in werkelijkheid is of op een portret, spreken een heel andere taal dan wanneer ze in een vitrine liggen en ze dus geen direct contact meer hebben met de draagster en haar omgeving. Daarom is het ook zo geweldig dat op de tentoonstelling niet alleen juwelen te zien zijn, maar ook portretten, kleding, accessoires en gebruiksvoorwerpen. Met elkaar geven ze een completer beeld van hoe het hofleven er vroeger moet hebben uitgezien. De zalen van de Hermitage zijn voor deze gelegenheid dan ook omgetoverd in een grote balzaal en verschillende kleinere kabinetten, waarin diverse aspecten worden getoond.
Topstukken van Lalique
Zo ligt in een vitrine een parasolknop, die afkomstig is van tsarina Alexandra Feodorovna en ook werkelijk door haar is gebruikt. De knop vertoond de transformatie van een libelle in een vrouw, een thema dat omstreeks 1900 vaker voorkwam in de toegepaste kunsten. De parasolknop werd vervaardigd door de grote Franse kunstenaar René Lalique, van wie overigens ook nog twee juwelen aanwezig zijn. De eerste is een broche in gegoten glas uit zijn latere periode en de tweede is een hanger in de vorm van een slangennest van zes geëmailleerde slangen. Dit ontwerp werd vaker uitgevoerd door Lalique: een exemplaar met negen slangen bevindt zich in het Gulbenkian Museum in Lissabon en werd door de gelijknamige eigenaar omstreeks 1901 direct van Lalique gekocht.
Het exemplaar in de Hermitage ontstond eveneens in 1901 en werd een jaar later aangekocht door het Strelitz Museum in Sint Petersburg, toen Lalique daar exposeerde, onder andere op uitnodiging van de Nederlandse consul aldaar, Hendrik van Gilse van de Pals. Uit een bewaard gebleven briefwisseling van Lalique met zijn echtgenote Alice blijkt dat hij aan de Pools Russische grens werd aangehouden en niet kon duidelijk maken waarom hij met zoveel juwelen reisde. Hij moest daarom een nacht overblijven en sliep met alle kostbaarheden onder zijn kussen om diefstal te voorkomen.
Eenmaal aangekomen in Sint ~Petersburg werd de expositie een groot succes. De consul kocht bij die gelegenheid eveneens een juweel van de kunstenaar, dat ik enkele jaren geleden kreeg aangeboden tijdens een opnamedag van “Tussen Kunst& Kitsch” en dat zich tegenwoordig in het Petit Palais Museum in Parijs bevindt.
Het bal kan beginnen
In de tot balzaal omgetoverde museumzaal staan uniformen en toiletten uitgestald, als of het bal ieder moment kan beginnen. Tot mijn favorieten behoort een huidkleurige baljurk van tsarina Alexandra Feodorovna van omstreeks 1905 met opengewerkte motieven. De jurk zou nu nog zo door koningin Maxima gedragen kunnen worden, die regelmatig ensembles in deze kleur draagt.
De kleur werd in de tijd zelf ook wel “guisse de nimf” genoemd, de kleur van de dij van een nimf. De tsarina was verzot op pasteltinten en droeg vaak jurken in kleuren, die omstreeks 1900 de meest fantastische namen kregen, zoals “vague de mer”, de kleur van een golf in de zee, “mignonnette”, een reseda-achtig groen, of “eau de Nil”, de kleur van het water in de Nijl, om er maar enkele te noemen, naast beige, zalm en lavendel. Het boudoir van de tsarina was overwegend in de kleur mauve uitgevoerd.
Overigens kende het Russische hof van oudsher de traditie van de “monochrome bals”. Wit was gebruikelijk voor meisjes die debuteerden en roze voor jonggehuwden. Er werden ook wel groene bals gehouden, waarop de dames dus verwacht werden in groene kleding. Veel dames lapten deze regel echter aan hun laars, omdat hun smaragden veel beter uitkwamen op wit, roze, of beige. En smaragden waren er volop onder de Russische adel. Wie de smaragden ziet op het portret van tsarina Alexandra, die werd geboren als prinses Charlotte van Pruisen, vraagt zich af of haar smaragden wel echt zo groot zijn geweest.
Zwarte bals werden meestal gehouden in de rouwperiode, zoals bijvoorbeeld in 1885, toen kroonprins Rudolf van Oostenrijk zelfmoord pleegde. Maar volgens de beschrijvingen van tijdgenoten hielden de dames zich niet echt aan die rouw. De meest fantastische zwarte jurken werden gedragen in combinatie met ellenbooglange handschoenen en zwarte kousen en pumps, maar ook met ontelbare parels en diamanten.
Van prinses Tatiana Joesoepov, een hofdame van tsarina Alexandra, is een zwarte baljurk aanwezig, die zij mogelijk tijdens dit bal heeft gedragen. Misschien wel in combinatie met het zwarte diadeem van glazen kralen en email.
Meewerken aan Juwelen! was een feest
Het was een feest om aan deze tentoonstelling te hebben mogen meewerken en een beter inzicht te krijgen in één van de weelderigste hoven die Europa ooit heeft gekend. Van de aankopen door tsaar Peter de Grote in Nederland en Saksen, tot de stukken die later zijn aangekocht om de collectie van de Hermitage te volmaken.
Historische sensatie veroorzaakt een schitterende tabaksdoos uit één stuk agaat gesneden en bezet met diamanten op gekleurde folie gezet, waardoor een mysterieus effect ontstaat. De doos stamt uit de collectie van koning Frederik de Grote van Pruisen en is uiteindelijk in het bezit gekomen van tsaar Nicolaas I.
Emotie voelt iedereen die de ivoren bruidswaaier bekijkt van tsarina Maria Feodorovna. Op het blad van deze waaier houden geschilderde duifjes de juwelen vast die ze ter gelegenheid van haar huwelijk van haar echtgenoot kreeg. De vlekken op het blad werden veroorzaakt door het parfum van de vorstin.
Topstukken uit de vitrines van de Hermitage Sint Petersburg nu te zien in Amsterdam
De Hermitage in Sint Petersburg heeft buitengewone medewerking verleend. Niet alleen uit het depot, maar ook uit de museumzalen zijn stukken uitgeleend aan Amsterdam. Het schitterende boeket met meer dan achthonderd diamanten en ontelbare kleurstenen wordt zelden ter beschikking gesteld en is zelfs speciaal voor deze tentoonstelling gerestaureerd. Het werd omstreeks 1760 vervaardigd door Jeremie Pauzié, de juwelier van drie tsarina’s en waarschijnlijk vervaardigd voor tsarina Elizabeth, die het als broche op haar kleding droeg.
Pas in de negentiende eeuw werd het juweel in een bergkristallen vaasje geplaatst om het makkelijker te kunnen tonen in de schatkamer. Tsarina Elizabeth was misschien wel de meest spraakmakende van alle Russische vorstinnen. In 1751 vaardigde zij een decreet uit, waarin ze bepaalde dat alleen zij haar hele hoofd mocht versieren met juwelen. De aan het hof aanwezige dames mochten dat slechts met de helft van hun hoofd doen. Een diamanten bij van Pauzié, die trillend op een veertje is gemonteerd, de zogenaamde “monture tremblant” werd waarschijnlijk door Elizabeth in het haar gedragen en maakt nu deel uit van de meer dan drie honderd juwelen, portretten, uniformen, jurken, accessoires en luxe gebruiksvoorwerpen, die deze tentoonstelling tot een onvergetelijke ervaring maken.
Bekijk onze collectie sieraden en kristal van Maison Tatiana Fabergé
Bekijk de collectie sieraden van Zilver.nl